Beta Pervane Proteini İlişkili Nörodejenerasyon

Tanım

Beta pervane proteini ile ilişkili nörodejenerasyon (BPAN), sinir sistemine zarar veren ve ilerleyici olan, giderek kötüleşen bir hastalıktır. Etkilenen bireyler, beyinde medikal görüntüleme ile görülebilen bir demir birikimi geliştirir. Bu nedenle beta pervane proteini ile ilişkili nörodejenerasyon beyinde demir biriktirmeyle nörodejenerasyon (NBIA) denilen hastalığın bir çeşidi olarak sınıflandırılır. Ancak demir birikimi hastalığın geç dönemlerine kadar ortaya çıkmayabilir. 

Beta pervane proteini ile ilişkili nörodejenerasyona sahip birçok kişi bebeklik döneminde veya erken çocukluk döneminde tekrarlayan nöbetler (epilepsi) geçirir. Bu hastalıkta, aynı bireyde olsa bile birkaç farklı nöbet türü ortaya çıkabilir. Genellikle ortaya çıkan ilk tip; ateşli nöbetlerdir ki bu nöbetler yüksek ateşle tetiklenir.

Etkilenen bireyler genelleştirilmiş tonik-klonik nöbetler de (grand mal nöbetleri olarak da bilinir) yaşayabilirler. Bu tür bir nöbet tüm vücudu etkileyerek kas sertliğine, kasılmalara ve bilinç kaybına neden olur. Bu hastalıkta ortaya çıkabilecek diğer nöbet tipleri; hareketsiz kalma görüntüsü ya da hayallere dalmak (petit mal nöbetleri olarak da adlandırılan yokluk nöbetleri), aniden kas tonusunun azalması (atonik nöbetler), istemsiz kas seyirmeleri (miyoklonik nöbetler), veya epileptik spazmlar olarak adlandırılan daha belirgin hareketler gibi kısa nöbetleri içerir. Bazı bireyler, West Sendromu veya Lennox-Gastaut Sendromu gibi epileptik sendromlara benzeyen nöbet modellerine sahiptir.

Beta pervane proteini ile ilişkili nörodejenerasyonlu çocukların ayrıca zihinsel engeli vardır. Gelişimin gecikmesi, kelime ve konuşma üretmede önemli problemleri (dilin etkili bir biçimde kullanımı), hareketlerin koordine edilmesinde zorluğu (ataksi) da yaşarlar. Ataksi; yürümek ve malzeme kullanmak gibi ince motor becerilerini etkiler. Etkilenen bireyler, Rett Sendromu adı verilen bir hastalığın özellikleriyle sıkça karşılaştırılan davranışsal değişikliklere sahip olabilir. Bu özellikler arasında; tekrarlanan el sıkışması veya bükme (basmakalıp el hareketleri), diş gıcırdatma (bruksizm), uyku bozuklukları ve otizm spektrum bozukluğunun karakteristik özelliği olan iletişim ve sosyal etkileşim ile ilgili sorunlardır.

Geç ergenlik döneminde veya erken yetişkinlikte, BPAN’lı bireyler, ciddi bir düşünme ve muhakeme yeteneği kaybına (demans) yol açabilecek kademeli bir zihinsel işlev kaybı (kognitif gerileme) yaşamaya başlayabilir. Distoni ve parkinsonizm de dahil olmak üzere hareket ile ilgili kötüleşen sorunlar da ortaya çıkar.

Distoni; istemsiz bir şekilde sürekli kas kasılmaları ile karakterize bir hastalıktır. BPAN’da distoni sıklıkla kollarda başlar.

Parkinsonizm; alışılmadık derecede yavaş hareket (bradikinezi), sertlik, titreme, vücudu dik ve dengede tutamamak (postüral instabilite) ve tekrarlayan düşmelere neden olabilecek bir ayak sürüyerek yürüyüşü içerebilir.

Beta pervane proteini ile ilişkili nörodejenerasyonlu kişilerin yaşam süreleri değişmektedir. Onların işaretleri ve semptomlarının uygun yönetilmesiyle etkilenmiş bireyler orta yaşa kadar yaşayabilirler. Ölüm, demansın komplikasyonlarından ya da hareket problemlerinin sonucunda olabilir. Düşme sonrası yaralanma gibi ya da yutma zorlukları (disfaji) aspirasyon pnömonisi denilen bakteriyel akciğer enfeksiyonuna dönüşebilir. 

Sıklık

BPAN nadir bir hastalıktır. Sıklığı bilinmemektedir, ancak NBIA bozukluklarının tüm vakalarının %35 ila %40’ını oluşturduğu düşünülmektedir. Bulguları ve semptomlarına dayanarak zihinsel engellilik veya erken başlangıçlı parkinsonizm teşhisi konmuş bazı hastaların daha sonra genetik test yapıldığında BPAN’a sahip oldukları bulunmuştur. 

Nedenler

Beta pervane proteini ile ilişkili nörodejenerasyon, WDR45 genindeki mutasyonlardan kaynaklanır. Bu gen, WIPI4 proteinini yapmak için talimatlar verir. WIPI4, 7 kanatlı bir pervaneyi andıran karakteristik bir yapıya sahiptir, hastalığın adı da buradan türemiştir. WIPI4 proteini, aşırı miktarda “Ferritin” adı verilen bir demir depolama proteini de dahil olmak üzere hücrelerden gereksiz malzemeleri temizlemeye yardımcı olan “otofaji” adlı bir süreçte yer alır.

Beta pervane proteini ile ilişkili nörodejenerasyon hastalığına sahip bireylerin WDR45 gen mutasyonlarının çoğunda işleyen WIPI4 proteini yoktur. Sonuç olarak, otofaji süreci bozulur ve hasarlı hücre yapıları ile atık maddeleri çıkarmada hücreleri daha az verimli hale getirir. Araştırmacılar, sinir hücrelerinin (nöronlar) bozulmuş otofajiye karşı özellikle savunmasız olabileceğini, çünkü uzun uzantılara (aksonlar ve dendritler) sahip olduklarını ileri sürmektedirler.

Aynı zamanda atık maddelerin bu yapılardan geri dönüşümün gerçekleştiği hücre gövdesindeki bölmelere (lizozomlar) aşınmasını daha da zorlaştırdığını düşünmektedirler. Atık maddeler bu alanlarda birikebilir ve bunlara zarar verebilir. Beta pervane proteini ile ilişkili nörodejenerasyonda meydana gelen nörolojik problemler sinir hücrelerinin zarar görmesinin sonucudur.

Kalıtım Modeli

Bu durum X’e bağlı dominant modelle aktarılır.

Bu durumla ilişkili gen, iki cinsiyet kromozomundan biri olan X kromozomunda bulunur. Kadınlarda (iki X kromozomuna sahiptirler), her hücredeki genin iki kopyasından birinde bir mutasyon bozukluğa neden olmak için yeterlidir. Erkeklerde (bir X kromozomuna sahiptirler) her bir hücrede 1 kopyada mutasyon hastalığa sebep olur. X’e bağlı kalıtımın bir özelliği, babaların X’e bağlı özellikleri oğullarına geçirememeleridir.

X’e bağlı baskın hastalıkların çoğunda, erkekler kadınlardan daha ciddi semptomlar yaşar. BPAN’da bu her zaman böyle olmasa da, bozukluğu olan bireylerin çoğu kadındır, çünkü daha az sayıda etkilenen erkek doğuma kadar hayatta kalır.

Hemen hemen tüm beta pervane proteini ile ilişkili nörodejenerasyon vakaları gendeki yeni mutasyonlardan kaynaklanır ve ailelerinde hastalık öyküsü olmayan kişilerde ortaya çıkar. Nadiren, etkilenmiş kişi mutasyonu biraz etkilenmiş annesinden miras olarak alır. Rapor edilen vakalar arasında BPAN’lı erkeklerin ve çoğu BPAN’lı kadınların çocuğu olmamıştır.

Bu Hastalığın Diğer İsimleri

• BPAN
• NBIA5
• Beyinde Demir Birikmesiyle Birlikte Nörodejenerasyon 5
• SENDA
• Çocuklukta statik ensefaopati ile birlikte yetişkinlikte nörodejenerasyon

Kaynak: https://ghr.nlm.nih.gov/condition/beta-propeller-protein-associated-neurodegeneration

Editör: Hazal Kalsın DEMİR