Bilim ve Teknoloji Okuryazarlığının Önemi Serisi

Giriş

Bilim ve teknoloji insanın doğayı anlamasına, günlük hayatta karşılaşılan problemlerin çözümüne olanak sağladığı kadar canlıların da yakınen tanınmasına olanak sağlar. DNA (deoksiribonükleikasit) analizi ve genom dizileme kavramları, bilim ve teknolojinin insan hayatında moleküler seviyede dahi yer ettiğinin kanıtıdır.

DNA analizi yöntemleri, fosilden elde edilen genetik materyalin analiziyle fosil canlının evrimsel bağlamdaki yeri, türü gibi bilgilerin yanı sıra dönemin sağlık koşulları, bireyin fenotipik görünüşü gibi bilgilere bile günümüzde ulaşılmasına imkân sağlamaktadır. Günümüzde de benzer şekilde bireyin filogenetik ağaçlarının çıkarılması, genom dizileme ile akrabalıkların belirlenmesi gibi spesifik konulara katkısının yanı sıra sağlık alanında da bireyin nasıl bir hastalığa sahip olduğunun daha yüksek duyarlılıkla tespit edilip kişiselleştirilmiş, uygulanabilir tedavi geliştirmeye olanak sağlar. Örneklerde de görüldüğü üzere doğanın ve canlının yakından tanınmasında, insanlığın gelişiminde etkisi bulunmaktadır.

İnsanın -gelişimi itibariyle- sosyokültürel bir varlık olması yaşamdaki olguların biyoetik ve biyogüvenlik bağlamında değerlendirilmesinin gerekliliğine dikkat çekmektedir. CRISPR (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats) tekniği, meydana getirdiği devrimle genom düzenlemesinde umut vaat ederken biyoetik ve biyogüvenlik tartışmalarını da beraberinde getirmiştir. Tekniğin kısa sürede uygulanabilmesi, meydana gelen sonuçların belirsiz olması kullanımı konusunda kaygılar oluşturmuştur. Bu sebeple bilim camiasında ve akıllarda bazı ortak sorular bulunmaktadır. Bu yazıda, bilim ve teknoloji kavramlarının biyoetik ve biyogüvenlik kuralları çerçevesinde değerlendirilmesine ve gelişmesine destek olmakla beraber insan genomu düzenlemenin oluşturduğu bazı sorular ve sorunlar ele alınarak konunun gündemde kalması ve geniş kitlelere ulaşması amaçlanmaktadır. Ayrıca biyoetiğin ve biyogüvenliğin Çin özelinde nasıl ele alındığının ve belirsizliklerin değerlendirilmesinin üzerinde durulmaktadır.

Georgia Teknoloji Enstitüsü’nden Dr John P. Nelson, Futures dergisinde yayınlanan makalesinde genom düzenleme uzmanı ve uygulayıcısı bilim insanlarıyla gerçekleştirilen röportajlara göre belirlediği ana temalarda insan genomu düzenlemesi hakkında önemli noktalara değinmektedir.[1] Bu temalar tartışılarak kamunun, akademisyenlerin, politikacıların ve ilgili uzmanların istifadesine sunulan yedi soru ifade edilmiştir. Uzun yıllardır ele alınmayan insan genomu düzenleme konusu CRISPR-Cas9 tekniğinin hızlı, ekonomik, ulaşılabilir olmasıyla dikkatleri üzerine çekmiştir ve bu yazı serisinin konusunu da teşkil eden yedi açık sorunun oluşumunu sağlamıştır. Politika yapıcıların yönetimi sağlaması, etik ihlallerin tespit edilmesi, insan genomu düzenlenmesinin kültürel anlamı, sosyal hayattaki etkilerinin değerlendirilmesi, biyogüvenlik önlemlerin alınması süreçlerini destekleyebilecek alternatif değerlendirme çerçevesi oluşturulduğunun altı çizilmektedir. Ayrıca kaygılara rağmen insan genomunu düzenlemenin kişiselleştirilmiş tedavi sağlamada destek olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

2019 ve 2020 yıllarında insan genomu düzenleme üzerinde veya bu konu hakkında çalışan akademisyen ve yöntemin uygulayıcısı bireylerle yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Görüşmelerin insan genom düzenlenmesindeki mevcut duruma ve olası geleceğe karşı çok boyutlu bir anlayış geliştirme amacı taşıdığına vurgu yapılmıştır. Farklı devletlerden farklı iş kollarında çalışanlar arasından seçilen bireyler ve araştırma ekibinin iki üyesinin katılımıyla beraber bir saat süreli görüşmeler yapıldığı bilgisi verilmektedir. Ayrıca ses kaydı alınmış, yazıya geçirilmiş ve doğruluğu incelenmiştir. Makalenin ek kısmında görüşme kılavuzu yer almaktadır.

Görüşmeler dikkate alınarak yapılan değerlendirmede “açık sorular” [open question] olarak ifade edilen yedi belirsiz durumun ortaya çıktığı ve bu soruların insan genom düzenlemenin gelişimi hakkındaki belirsizlikleri sorgulayan, bunlara cevap arayan, tekniğin ve getireceği artı-eksilerin derinlemesine araştırılmasını destekleyen sorular olduğuna vurgu yapılmaktadır. Çalışmanın da altını çizdiği gibi kesin yanıtlardan uzak olan sadece belirsizliklerin boyutlarını ve potansiyelini araştırmaya taslak oluşturan sorulardır. Çalışmada her bir sorunun içeriği ve önemi özetlenmiştir fakat bu yazıda sadece sorulara yer verilecektir. Bahsi geçen yedi soru sırasıyla şu şekildedir:

• Genom düzenlemenin erişilebilirliği ve kullanım kolaylığı, onun gelişimini ve yönetimini nasıl etkileyebilir?
• Araştırma için insan genomunun düzenlenmesi ne kadar önceliklidir? Genel olarak sağlık hizmetleri için mi önceliklidir? Sosyo-teknik yönetişim meselesi olarak mı önceliklidir?
• Genom düzenleme teknolojilerinin araştırma ve geliştirilmesini hangi çıkarlar şekillendirdi, şekillendirebilir veya şekillendirmeli? Nasıl ve ne amaçla?
• Sağlık ve engelliliğe ilişkin normlar zaman içinde nasıl gelişebilir?
• Toplumdaki bilimsel otorite zaman içinde nasıl gelişebilir?
• İstenmeyen kullanımlar arzu edilen kullanımların bedeli midir?
• Aktörler arasında yetki ve sorumluluk nasıl dağıtılacaktır?

Çalışma sonucunda yer alan bu soruların, bilim ve teknoloji için eski sorular olmasıyla beraber insan genom düzenleme özelinde değerlendirilmesi sebebiyle üzerinde durulması gerektiği belirtilmiştir. Yedi açık soru ile hazırlık ve müdahale için önemli konuların meydana gelmesinden önce bu durumların belirlenmesi etkinliği olduğuna dikkat çekilmiştir.

Nobel ödüllü David Baltimore [2] DNA’da ve insan genom düzenlemesinde gözlenen gelişmeler için “Düşünülemez olan düşünülebilir hale geldiğine göre” toplumun “ortaya çıkan sorularla” yüzleşmesi ve bunlara yanıt vermesi gerektiğine vurgu yapmıştır.

Çin’deki gelişmeler ve yedi açık soru gösteriyor ki insan genomu düzenlenmesi sürecinde üzerinde durulması gereken birçok konu bulunmaktadır. Teknolojinin, tekniklerin ve bilimin yeterince anlaşılamadığı durumda tekniklerin iyileştirici, ıslah edici alternatifi kullanılmayabilir. Bunun önüne geçmek adına sorular sorarak kullanılan tekniği, teknolojiyi, bilimi, biyoetiği anlamak gerekebilir. Bu sayede yeterli ve verimli biyogüvenlik için önlemler alınabilir.

Kaynaklar:

1. Nelson, J. P., & Selin, C. L. (2023). Seven open questions in the futures of human genome editing. Futures, 149, 103138.
2. Baltimore, D., Charo, R. A., Kevles, D. J., & Benjamin, R. (2016). Summit on human gene editing. National Academies of Sciences, 32(3), 61-69.

Görsel Kaynak: https://stockimg.ai/ 

Editör: Yasemin CANKAT