Aristarkus Kimdir?

Giriş

Eğer bilimin bilinmeyen bir kahramanını arıyorsanız, Sisamlı Aristarkus’dan veya bazılarının dediği gibi Matematikçi Aristarkus’tan ancak daha kötüsünü bulabilirsiniz. Günümüzde Aristarkus, Dünya’nın Güneş etrafında döndüğünü belirtmesiyle tanınmaktadır.

İlk Yılları

Aristarkus, MÖ yaklaşık 310 yıllarında, Yunan adası olan Sisam’da doğdu ve aynı adada 260 yıl önce Pisagor da doğmuştu. Aristarkus’un hayatını çok az biliyoruz ancak onun bilimiyle de yeterince şaşıracağımızın farkındayız.

Aristarkus, bilimimizin kahramanları olan Arşimet ve Eratosthenes ile aynı dönemlerde yaşadı. Onlardan 20-30 yaş daha yaşlıydı. Aristarkus’un en büyük çalışması tarihin derinliklerinde kayboldu ve kaybolduğunu da Arşimet’in Kum Sayacı’nda bahsetmesinden dolayı biliyoruz.

Kopernik, Dünya’nın Güneş Etrafında Döndüğünü Söylüyor

Aristarkus’un yıllar önce yaptıklarını takdir etmek için astronominin harikalarından biri olan Nikolas Kopernik’i düşünmek gerekir.

1543 yılında Nikolas Kopernik, Göksel Kürelerin Devinimleri Üzerine isimli meşhur kitabını yayımladı. Bize, Dünya’nın ve diğer gezegenlerin Güneş’in yörüngesinde döndüğünü ve bir başka deyişle de güneş sisteminin heliosentrik (güneş merkezli) olduğunu söylemiştir.

Kopernik çalışmasını yayımlayana kadar, insanlar jeosentrik (dünya merkezli) bir güneş sisteminde yaşadığımızı düşünüyordu. Ayın, gezegenlerin, güneşin ve yıldızların dünyanın yörüngesinde döndüğüne inanıyorlardı.

Jeosentrik düşüncesi Katolik Kilisesi tarafından öğretildi ve Kopernik de Katolikti. Kopernik’in kitabı kilise tarafından ortadan kaldırılmış olsa da onun teorisi gün geçtikçe kabul edildi.

Ancak Kopernik heliosentrik fikrine bir hayli geç kaldı çünkü Aristarkus onu 18 asır yendi.

Arşimet Aristarkus’un Kitabından Bahsediyor

Ne yazık ki birçok büyük eski Yunan çalışmaları gibi Aristarkus’un da kendi heliosentrik güneş sistemini tanımladığı kitap kaybolmuştu. Neyse ki, ufak da olsa kitapla ilgili bir şeyler biliyoruz çünkü bu kitap Arşimet dâhil olmak üzere bazı Yunanlar tarafından bahsediliyor. Arşimet, Gelon isimli krala gönderdiği mektubunda tanımlarını anlattı. Bu mektup Kum Sayacı’ydı ve şunları yazdı:

“Biliyorsunuz ki; evren,  gökbilimcilerin tanımladığı yarıçapı Dünya merkezinden Güneş merkezine düz çizgi olan kürenin adıdır. Ancak Aristarkus, evrenin düşündüğümüzden çok daha büyük olduğunu öne sürdüğü bir kitap yazdı. Yıldızların ve güneşin hareket etmediğini, dünyanın güneş etrafında döndüğünü ve yörünge yolunun dairesel olduğunu söylemektedir.”

Aristarkus, yıldızların dünyadan uzak bir mesafede olduğunu göstermek için paralaks (ıraklık açısı) kavramını kullandı. Böyle yaparak, evrenin boyutunu son derece büyüttü.

Aristarkus’un gözlemlerinin, hesaplamalarının, savlarının detaylarını öğrenmek, notlarını okuyabilmek ve şemalarını görebilmek muhteşem olurdu. Ancak eski bir kitabının kopyası unutulmuş, tarihi bir kütüphanenin tozlu bir köşesinde bulunmadığı sürece, bu duygu asla sahip olamayacağımız bir haz olarak kalacaktır.

Ayrıca Aristarkus, Dünya’nın Güneş etrafında dönüşüne ek olarak kendi ekseninde bir dönümü tamamlamasının da bir gün aldığına inanmıştır.

Bilinmezlik

Bazı zamanlar, Dünya’nın evrenin merkezi olmadığını söyleme cesaretinden dolayı Aristarkus’un yargılanmasının bir baskı olduğu söyleniyordu. Daha sonra bu söylemin, Yunan tarihçi Plutarhos’un eserinde yanlış tercüme ettiği ortaya çıktı.

Aristarkus’a karşı hiçbir zulüm yoktu. Onun fikirleri sadece çok fazla hayran bulmadı. Eski Yunanlıların çoğu çalışmasını reddetti ve dünya merkezli güneş sistemine inanmaya devam ettiler.

Neyse ki Arşimet, Kum Sayacı’nda Aristarkus’un evren modelini kullandığı için ve hesaplamalarını, Yunanlıların daha önce kullandığından çok daha yüksek numaralar kullanarak tartıştığı için mutluydu.

Aristarkus’un ay ve güneşin büyüklüğünü hesaplamaya çalıştığı ve onların Dünya’dan ne kadar uzak olduğunu bulmaya çalıştığı eserlerinden sadece biri hayatta kaldı. Ay tutulması boyunca dünyanın ay üzerindeki gölgesini gözlemlediği için güneşin dünyadan daha büyük olduğunu zaten biliyordu ve ayrıca, güneşin bize aydan çok daha uzak olduğunu da biliyordu.

Onun yaşadığı zamanın ışık bilim teknolojisi, güneş sistemimizin ince detaylarını bilmesine izin vermemesine rağmen gerçekte gördüğü şeylere dayanarak yaptığı çıkarımlar kesinlikle doğruydu. Teknolojide sahip olamadığı şeyi, çıkarım dehası olmasıyla telafi etti.

Aristarkus’un Doğru Yaptığı Şey

23 yüzyıl önce, Aristarkus dünyanın ve gezegenlerin güneşin etrafında döndüğünü kanıtlarıyla öne sürdü. Hatta yıldızların herhangi birinin hayal edebileceğinden çok daha uzakta olduğu çıkarımını yaptı. Bu sebeple de evren daha önce hayal edilenden daha büyüktür. Bunlar, insan düşüncelerinde evren konusundaki büyük gelişmelerdi.

Kopernik Aristarkus’un Eseri Hakkında Ne Biliyordu?

Kopernik kendi kitabının taslağında, Aristarkus’un dünyanın güneş etrafında dönebiliyor olduğunu söylediğini itiraf etmişti ancak eserini yayımlamadan bu itiraf kısmını kaldırdı.

Kopernik’in savunmasında, büyük ihtimalle Arşimet’in Kum Sayacı eserinin farkında değildi çünkü Rönesans Dönemi’ndeki yeni keşif sonrası Kum Sayacı 1544’te tamamen basılana kadar kitabın sadece birkaç el yazı kopyası varmış gibi görünüyordu. O zamana kadar, Kopernik kendi kitabını yayımladı ve sonrasında vefat etti. Muhtemelen, Aristarkus hakkında bildiği şeyi de Aeitus tarafından yazılan şu kısa sözlerden biliyordu:

“Aristarkus güneşi duran yıldız olarak saydı, dünyanın ekliptik (güneşin yörüngesi) etrafında hareket ettiği bilgisine sahipti ve bu nedenle güneşin eğimiyle gölgelenmesini istiyordu.”

Galileo Aristarkus’un İlk Güneş Merkezci Olduğunu Biliyordu

Kum Sayacı’nı, muhakkak ki, okuyup mesajını anlamış olan Galileo Galilei, Kopernik’i heliosentrik güneş sisteminin kâşifi olarak görmüyordu. Bunun yerine onu, hipotezi “yenileyen ve doğrulayan” olarak tanımladı. Belli ki, Galileo kâşif ismini Sisamlı Aristarkus için saklamıştı.

Aristarkus 80 yıl yaşadı. Yüzyıllar boyunca onun iç görülerini unutmak yerine, ekleme yaparak onları geliştirseydik evrenimizi anlamada ne kadar ileri gidebilirdik?

Kaynak: https://www.famousscientists.org/aristarchus/

Görsel Kaynak: https://evrenatlasi.com/wp-content/uploads/2020/01/Sisaml%C4%B1-Aristarkus-3.jpg

Editör: Seray YETKİN