Fenilketonüri

İçindekiler

Tanım

Fenilketonüri (Genel olarak PKU olarak bilinmektedir) kandaki fenilalanin seviyesinin artışına sebep olan kalıtsal bir hastalıktır. Fenilalanin, esansiyel olan ve diyet yoluyla alınması gereken amino asitlerden biridir. Proteinlerin tamamında ve bazı yapay tatlandırıcılarda bulunmaktadır. Eğer PKU tedavi edilmezse, vücutta fenilalanin birikimi zararlı seviyelere gelerek zihinsel engelliliğe ve ciddi sağlık problemlerine sebep olur.

PKU’nun belirti ve semptomları hafiften şiddetliye çeşitlilik göstermektedir. Bu hastalığın en şiddetli formu klasik PKU olarak bilinmektedir. Klasik PKU’lu bebekler bir kaç aylık olana kadar normal görünmektedir. Tedavi edilmezlerse bu çocuklarda kalıcı zihinsel engellilik gelişebilir. Nöbetler, gelişmede gecikme, davranış problemleri ve ayrıca psikiyatrik bozukluklar da çok yaygın olarak görülebilmektedir. Tedavi edilmeyen bireyler, vücuttaki aşırı fenilalanin seviyesinin bir yan etkisi olarak küflü fare benzeri kokulara sahip olabilirler. Klasik PKU’lu çocuklar hastalıktan etkilenmeyen diğer aile bireylerine kıyasla daha açık ten ve saç rengine sahip olma eğilimiyle birlikte egzama benzeri deri problemlerine de sahip olabilirler.

Bu hastalığın daha az şiddetli formunda, bazen varyant-PKU ya da non-PKU hiperfenilalaninemi (non-PKU hiperfenilalaninemi) olarak da adlandırılmaktadır, beyin hasarı riski daha azdır. Hastalığı hafif seyreden bireylerde düşük fenilalanin diyeti uygulanırsa tedavi gerekmeyebilir.

PKU’lu ve kontrol edilemeyen fenilalanin seviyelerine sahip olan annelerden (düşük fenilalanin diyetini uzun süre takip edemeyen kadınlar) doğan bebeklerde, doğumdan önce çok yüksek seviyelerde fenilalanine maruz kaldıkları için zihinsel engelli olma riskleri bulunmaktadır. Bu bebeklerde ayrıca düşük doğum ağırlığı ve yaşıtlarına göre büyüme yavaşlığı da görülebilmektedir. Diğer bazı karakteristik sağlık problemleri arasında ise kalp kusurları ya da diğer kalp problemleri, anormal küçüklükte kafa boyutları (mikrosefali) ve davranış problemleri örnek gösterilebilir. PKU’lu ve kontrol edilemeyen fenilalanin seviyelerine sahip olan kadınlarda düşük yapma riski de yüksektir.

Sıklık

PKU’nun görülme sıklığı dünya üzerindeki coğrafik bölgelere ve etnik gruplara göre çeşitlilik göstermektedir. PKU genellikle 10.000 ila 15.000 yenidoğanda 1 görülmektedir. PKU vakalarının çoğu doğumdan kısa bir süre sonra yapılan yenidoğan taraması ile tespit edilip tedaviye hemen başlanır. Erken tedavinin sonucu olarak klasik PKU’nun ciddi belirti ve semptomları bu bireylerde nadir olarak görülür.

Nedenler

PAH genindeki mutasyonlar fenilketonüriye sebep olmaktadır. PAH geni fenilalanin hidroksilaz enziminin üretim emrini vermektedir. Bu enzim fenilalanin amino asidini vücuttaki diğer önemli bileşiklere dönüştürmektedir. Gende meydana gelen bir mutasyon eğer enzimin aktivitesini düşürürse, diyet yoluyla alınan fenilalanin verimli bir şekilde işlemden geçirilemez. Sonuç olarak bu amino asit kanda ve diğer vücut dokularında toksik seviyelerde birikmeye başlar. Beyindeki sinir hücreleri özellikle fenilalanin seviyelerine karşı hassas olduklarından, birikim ciddi beyin hasarlarına sebep olabilir.

Klasik PKU, hastalığın en şiddetli formu, fenilalanin hidroksilaz enzim aktivitesinin ciddi şekilde azaldığı ya da yok olduğu durumlarda ortaya çıkar. Tedavi edilmeyen klasik PKU’lu bireyler, şiddetli beyin hasarlarına ve ciddi diğer sağlık problemlerine sebep olacak seviyede yüksek fenilalanin miktarına sahiptirler. Enzimin bazı aktivitelerini korumasına izin veren PAH genindeki mutasyonlar, varyant PKU veya non PKU hiperfenilalaninemi gibi, klasik PKU’nun daha hafif versiyonlarına neden olur.

Diğer gendeki değişiklikler de PKU’nun şiddetini etkileyebilir ancak bu ek genetik faktörler hakkında çok az şey bilinmektedir.

**Görsel 1:** Fenilalanin hidroksilaz enziminin 3 boyutlu yapısı. Kredi: ABD Ulusal Tıp Kütüphanesi.

Kalıtım Modeli

Bu hastalık hücrelerdeki genin her iki kopyasında da mutasyona sahip olmasıyla oluşan otozomal resesif kalıtım paterni ile kalıtılır. Otozomal resesif hastalığa sahip bireylerin ebeveynleri, mutasyona uğramış genin birer kopyasını taşır, ancak tipik olarak bu hastalığın belirti ve semptomlarını göstermezler.